Zachowek – komu się należy i jak go dochodzić?

Sprawy spadkowe mają to do siebie, że potrafią wywołać silne emocje – nie tylko dlatego, że dotyczą śmierci bliskiej osoby, ale również z powodu oczekiwań co do podziału majątku. Jednym z najczęstszych zagadnień, które pojawiają się przy okazji takich postępowań, jest tzw. zachowek. W praktyce chodzi o pieniężną rekompensatę, jakiej może domagać się osoba blisko spokrewniona ze zmarłym, jeśli została pominięta w testamencie lub otrzymała znacznie mniej niż by jej przypadło przy dziedziczeniu ustawowym.

Czym jest zachowek i dlaczego budzi emocje?

Sprawy spadkowe mają to do siebie, że potrafią wywołać silne emocje – nie tylko dlatego, że dotyczą śmierci bliskiej osoby, ale również z powodu oczekiwań co do podziału majątku. Jednym z najczęstszych zagadnień, które pojawiają się przy okazji takich postępowań, jest tzw. zachowek. W praktyce chodzi o pieniężną rekompensatę, jakiej może domagać się osoba blisko spokrewniona ze zmarłym, jeśli została pominięta w testamencie lub otrzymała znacznie mniej niż by jej przypadło przy dziedziczeniu ustawowym.

Zachowek funkcjonuje jako ograniczenie pełnej swobody testowania, jaką posiada każdy spadkodawca. Co do zasady bowiem, każdy może rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci według własnego uznania – np. zapisać cały dorobek przyjacielowi, fundacji czy odległemu krewnemu. Nie oznacza to jednak, że osoby najbliższe – małżonek, dzieci czy rodzice – są w takich sytuacjach całkowicie pozbawione ochrony. Jak wskazują eksperci z kancelarii https://www.belaw.pl istotne w sprawach o zachowek jest szybkie ustalenie, kto jest uprawniony, w jakiej wysokości przysługuje mu roszczenie i od jakiej osoby lub osób można domagać się zapłaty. Wiele spraw, które trafiają do kancelarii, wymaga dokładnego przeliczenia wartości darowizn, udziałów oraz zebrania dowodów – dlatego tak istotna jest fachowa analiza już na wczesnym etapie.

W praktyce zachowek bardzo często prowadzi do sporów rodzinnych i postępowań sądowych. Warto więc wiedzieć, kto może się o niego ubiegać, jak wyliczyć jego wartość i kiedy roszczenie takie może ulec przedawnieniu. Trzeba także pamiętać, że istnieją okoliczności, które mogą wyłączyć obowiązek jego zapłaty. Znajomość tych przepisów może mieć istotne znaczenie nie tylko dla potencjalnych spadkobierców, ale również dla osób, które planują sporządzenie testamentu.

Komu przysługuje prawo do zachowku?

Prawo do zachowku nie przysługuje każdemu, kto był bliski spadkodawcy – istotne znaczenie mają tu konkretne relacje rodzinne oraz przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 991 §1 KC, uprawnionymi do zachowku są: zstępni (czyli dzieci, wnuki itd.), małżonek oraz rodzice zmarłego – ale tylko wtedy, gdy byliby powołani do spadku z ustawy. Ustawodawca uznał, że właśnie te osoby zasługują na ochronę w sytuacji, gdy zostały pominięte w testamencie lub obdarowane w sposób nierównomierny.

Wysokość zachowku zależy od konkretnej sytuacji życiowej osoby uprawnionej. Jeżeli jest ona trwale niezdolna do pracy lub – w przypadku zstępnych – małoletnia, przysługuje jej aż dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który przypadłby jej przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach zachowek wynosi połowę tego udziału. Ustawodawca wyraźnie wskazuje, że jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku – ani w postaci darowizny, ani przez powołanie do spadku lub zapis – przysługuje mu roszczenie o zapłatę stosownej sumy pieniężnej.

Komu prawo do zachowku nie przysługuje?

Wbrew dość powszechnemu przekonaniu, nie każdy krewny zmarłego ma prawo do zachowku. Ustawowe prawo do niego nie przysługuje m.in. rodzeństwu zmarłego, jego ciotkom, wujkom, kuzynom, synowym czy zięciom. Z grona uprawnionych wykluczeni są również teściowie i inne osoby, które nie dziedziczyłyby po zmarłym z ustawy. Co więcej, także osoby wydziedziczone w testamencie nie mogą skutecznie domagać się wypłaty zachowku.

Warto pamiętać, że wydziedziczenie musi być wyraźnie wyartykułowane i uzasadnione – samo pominięcie w testamencie nie oznacza jeszcze, że osoba została wydziedziczona. Dla skuteczności takiego zapisu konieczne jest powołanie się na konkretne podstawy – np. rażące naruszenie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy, uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub przestępstwo przeciwko niemu.

Zasady obliczania wartości zachowku

Obliczenie wartości zachowku to procedura wieloetapowa, która zaczyna się od określenia całkowitej wartości majątku pozostawionego przez zmarłego. Trzeba przy tym wziąć pod uwagę nie tylko składniki majątku, które wchodzą bezpośrednio do masy spadkowej, ale także darowizny dokonane za życia. Po ustaleniu wartości majątku, należy obliczyć udział spadkowy osoby uprawnionej tak, jakby dziedziczyła z ustawy – a następnie pomnożyć ten udział przez 1/2 lub 2/3, w zależności od jej sytuacji.

Dla zobrazowania - jeżeli jedynym spadkobiercą testamentowym jest osoba spoza rodziny, a wartość spadku wynosi 450 tys. zł, to żona zmarłego – która w przypadku dziedziczenia ustawowego odziedziczyłaby cały majątek – ma prawo do zachowku w wysokości połowy tej sumy, tj. 225 tys. zł. Inny przykład: jeśli zmarły zostawił 36 500 zł majątku, a pominięte w testamencie zostały jego żona i dwie córki, przy czym jedna z nich jest małoletnia, to każda z pełnoletnich córek i żona mają prawo do 1/8 spadku (czyli 4 562,50 zł), a małoletnia córka – do 1/6 (około 6 083 zł).

Substrat zachowku – co faktycznie wchodzi w grę?

Przy obliczaniu zachowku nie liczy się tylko to, co pozostaje po śmierci spadkodawcy. Bardzo istotna jest tu wartość tzw. substratu zachowku, czyli majątku, który stanowi podstawę obliczeń. Do substratu wlicza się bowiem także niektóre darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia oraz zapisy windykacyjne. Darowizny te zwiększają wartość majątku, od którego liczymy zachowek, nawet jeżeli już dawno zostały rozdysponowane.

Są jednak wyjątki. Do substratu nie dolicza się np. drobnych darowizn, darowizn uczynionych ponad 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób spoza grona uprawnionych oraz darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa (w przypadku zachowku dla małżonka). Z kolei zstępnemu nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał jeszcze dzieci – chyba że darowizna została dokonana na mniej niż 300 dni przed narodzinami zstępnego.

Jak skutecznie dochodzić prawa do zachowku?

Zachowek nie jest świadczeniem, które wypłacane jest automatycznie. Aby go otrzymać, uprawniony musi podjąć konkretne kroki wobec spadkobiercy – niezależnie od tego, czy dziedziczy on z mocy testamentu czy ustawy. Pierwszym działaniem powinno być wezwanie do zapłaty – najlepiej na piśmie, z podaniem konkretnej kwoty, terminu uregulowania roszczenia oraz informacją o ewentualnym pozwie sądowym w przypadku braku zapłaty. Takie wezwanie warto wysłać listem poleconym lub doręczyć osobiście za potwierdzeniem odbioru.

Jeśli wezwanie okaże się bezskuteczne, kolejnym krokiem jest wniesienie pozwu do sądu. Właściwym sądem będzie sąd miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy lub sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy. W przypadku roszczeń do 75 tys. zł pozew należy złożyć do sądu rejonowego, powyżej tej kwoty – do sądu okręgowego. Warto pamiętać, że sprawy o zachowek bywają skomplikowane i często wymagają pomocy adwokata lub radcy prawnego, zwłaszcza jeśli zachodzi potrzeba udowodnienia, jakie składniki majątku powinny być wliczone do substratu zachowku.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy, co oznacza, że z czasem ulega przedawnieniu. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenie uprawnionego przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. W przypadku darowizn lub zapisów windykacyjnych, termin przedawnienia biegnie od dnia otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy. Po upływie tego okresu zobowiązany nie może być zmuszony do zapłaty – nawet jeśli co do zasady zachowek się należał.

W praktyce oznacza to, że jeśli uprawniony nie podejmie odpowiednich działań w ciągu pięciu lat, jego roszczenie przestaje być skuteczne. Nawet wniesienie pozwu po tym terminie nie doprowadzi do zasądzenia zachowku, jeśli druga strona podniesie zarzut przedawnienia. Warto więc reagować niezwłocznie – zwłaszcza w sytuacjach, gdy majątek został rozdysponowany na rzecz osób trzecich lub ukryty.

Zachowek pełni funkcję ochronną wobec rodziny, ale też utrzymuje pewien balans pomiędzy wolnością testowania a społecznym obowiązkiem opieki nad najbliższymi. Właśnie dlatego – mimo licznych kontrowersji – nadal pozostaje istotnym narzędziem w praktyce prawa spadkowego.

Jeśli chcą Państwo sprawdzić, czy przysługuje zachowek albo planują Państwo sporządzić testament i zabezpieczyć spadkobierców – zapraszamy do kontaktu z kancelarią:

BE LAW. Radcy Prawni Bydgoszcz

Adres: Jagiellońska 69/1, 85-027 Bydgoszcz

Telefon: +48 792 772 210

E-mail: [email protected]